ΕΠΕΝΔΥΤΗΣ ΜΑΙΟΣ 2002
Βιβή Βασιλοπούλου
Από τη νεολιθική Ελλάδα στη νήσο του Πάσχα
«Σ’ αυτές τις πήλινες αφαιρετικές μορφές που υπογραμμίζουν τη στατική σχηματοποίησή τους περισσότερο από τη σημασία τους, ένα κάθετο βαθύ κόψιμο επιτρέπει στο βλέμμα να εισχωρήσει στο σκοτεινό πεδίο και στη φαντασία.». Είναι αλήθεια. Και η φαντασία πετάει από τη «Μέδουσα» της οδού Ξενοκράτους στη Νήσο του Πάσχα και ζητάει να ανακαλύψει την αχρονία ή τη διαχρονία τέτοιων έργων, τη μυστική τους συμφωνία, την αόρατη σχέση μεταξύ τους, τα κοινά που τα ενώνουν, τα διαφορετικά που τα χωρίζουν στη φόρμα, στην ύλη, στο πνεύμα, στο χώρο, στον τρόπο. Κι ακόμη στις εμφανείς προθέσεις. Γιατί οι αφανείς και το υποσυνείδητο μπορεί να είναι το ίδιο για όλους. Ν’ αφήσουν ένα Σήμα πάνω στη Γη. Ένα Σήμα – Σώμα, με την έννοια των αρχαίων. Ένα κάθετο σημάδι στα χνάρια της ύπαρξής μας. ΄Ένα τοτέμ. Είναι αλήθεια πως πολλές φορές αναφέραμε τη λέξη δημιουργός για τους καλλιτέχνες. Αλλά τούτη τη φορά νομίζω πως την άκουσα τη σιωπή της δημιουργίας, έτσι όπως μόνο ο νους μπορεί να ορά και να ακούει. Έτσι καθώς η Μαρία Βλαντή περιέγραφε την Αρχή τους.
«Είχα πλάσει αυτές τις φόρμες», είπε, «οριζόντια και γύρευα έναν τρόπο να τις κάνω να σταθούν στα πόδια τους».
Η συνέχεια είναι γνωστή. Τα χέρια της γέννησαν τη φόρμα και εκείνη πήρε την πνοή και τη στάση της μορφής κάθετα στη Γη.
Ήδη βρισκόμαστε ανάμεσα σε εκφραστικές φιγούρες με ατομικά χαρακτηριστικά, με δικαιώματα σε διάλογο μεταξύ τους και με τον επισκέπτη, αλλά κυρίως με τη ζωγραφική, αφού η ματιέρα τους είναι ξεχωριστή, και με τη γλυπτική, αφού η υφή τους προκαλεί την αφή και ένα χάδι.
«Και πως στέκονται έτσι;» ρώτησα αβασάνιστα. Με το βάρος της διαιωνιότητας, με το ειδικό τους βάρος και με ένα μεταλλικό στέλεχος στο εσωτερικό τους.
Με τη δική τους άκαμπτη σπονδυλική στήλη, που φαίνεται να αντέχει στο χρόνο και στους ορισμούς. Ήδη περνάμε μια φάση όπου η Πολιτιστική Ολυμπιάδα κυριαρχεί με λαμπρά δείγματα, τουλάχιστον στον τομέα του θεάματος, ενώ ο πολιτισμός των πολιτισμών αναδιατάσσει, αναθεωρεί και επαναπροσδιορίζει καθημερινά της απόψεις μας γι’ αυτόν – και όχι μόνο στα μεγάλα έργα.
Με πλήρη συνείδηση και ευθύνη θα έλεγα ότι τα έργα της Βλαντή συμβάλλουν με τον τρόπο τους σ’ αυτόν τον πολιτισμό των πολιτισμών, από τη νεολιθική Ελλάδα και τη σύγχρονη ενωμένη Ευρώπη μέχρι τη μακρινή Νήσου που αναφέραμε παραπάνω.
ΕΣΤΙΑ ΜΑΙΟΣ 2002
Κρίστα Κωνσταντινίδη
Οι λιτές κεραμικές μορφές της Μαρίας Βλαντή, στη «Μέδουσα», θα μπορούσαν ν’ απαντήσουν στο ερώτημα «πως ένας σύγχρονος καλλλιτέχνης δημιουργεί απολύτως νέες φόρμες με αναφορές σ’ ολόκληρη την ιστορία της τέχνης». Μπαίνοντας στην αίθουσα, ένα καλοστημένο σύνολο από επιβλητικές, στατικές μορφές σε μαγνητίζει.. Προϊστορικά μορφώματα λατρευτικών ξόανων ή κυκλαδικών ειδωλίων; Σίγουρα η γλύπτρια δεν έχει την πρόθεση να αντιγράψει, ούτε καν να μιμηθεί τίποτε από τα παραπάνω. Το ζητούμενο για την Βλαντή μοιάζει να είναι πάνω απ’ όλα η πνευματική αναζήτηση μέσα στις χιλιετίες. Χρησιμοποιώντας, λοιπόν, αυτή την διαχρονική δύναμη του ελάχιστου,, που χαρακτηρίζει τα έργα της, μεταφέρει τον θεατή πέρα από χρονικά όρια.
Μου έκανε εντύπωση, εκτός από την λιτότητα της φόρμα, η … μεγάλη, η «ψημένη» ματιέρα που αποκτά την υφή σωμάτων που έχουν ζήσει. Ο υποψιασμένος θεατής μπορεί να διακρίνει επάνω τους τα ίχνη που άφησε στην πέτρα ο άνθρωπος των σπηλαίων, αλλά και τα τυχαία «ορνιθοσκαλίσματα» που, σχετικώς πρόσφατα, χάραξε στους καμβάδες του ο Αμερικανός εξπρεσιονιστής Twombly. Η γλυπτική της Βλαντή μου θύμισε ταξίδι στα βάθη της ιστορίας, μέσα σ’ ένα σύγχρονο όχημα… (Ξενοκράτους 7, έως 15/6).
Τα Κεραμικά Μορφότυπα της Μαρίας Βλαντή
Τι εντύπωση θα προκαλούσε στον επισκέπτη του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης αν στη διπλανή αίθουσα αντίκριζε τις αυστηρές κεραμικές μορφές της Μαρίας Βλαντή; θα μπορούσαμε να φανταστούμε κεραμικά Κυκλαδικά ειδώλια μεγεθυσμένα, σε φυσικές αναλογίες, με λιγότερα γωνιώδη χαρακτηριστικά, με κωδωνόσχημη ή πεπλατυσμένη βάση να στέκουν ακίνητα στη σιωπή τους και επιβλητικά απέναντι στο θεατή; Μπορεί η Μαρία Βλαντή να μην το έθεσε σαν ερώτημα όταν ξεκινούσε τις δοκιμές της πάνω στις νέες μορφές και να προκύπτει από την παρατήρηση επί των έργων της ενότητας που εκθέτονται, ο θεατής όμως αντιλαμβάνεται πως η καλλιτέχνης φέρνοντας στο προσκήνιο κάποιο κεφάλαιο της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, αναμετρά τη δύναμη της φαντασίας της και μεταγλωτίζει την ιστορία σε εικόνες του σύγχρονου ανθρώπου. Όσο και να έχουμε εξοικειωθεί με τις φόρμες της στατικής γλυπτικής αλλά και των κινούμενων κατασκευών πάντα υπάρχει μέσα μας, ιδιαίτερα στους καλλιτέχνες, η αρχική ιδέα της γλυπτικής που ξεκινά από τα αφαιρετικά σχηματοποιημένα ειδώλια για να φτάσει στα οργανικά δομημένα γλυπτά. Όταν η Μαρία Βλαντή, κατάφερε να επεκτείνει τις αναζητήσεις της από τις μικρές τρισδιάστατες κεραμικές φόρμες στα ζητήματα της μεγάλης αυτόνομης πήλινης μορφής στο χώρο, τότε ανακάλυψε την ιερατική μεγαλοπρέπεια που εμπεριέχει η αυστηρή ακρίβεια των προϊστορικών μορφοτυπων των ξόανων και των Κυκλαδικών ειδωλίων που βρίσκουνε οι αρχαιολόγοι στις ανασκαφές τους. Τα ξόανα, τα λατρευτικά ξύλινα ανθρωπόμορφα ομοιώματα που παρίσταναν τη θεότητα μέσα στο ιερό και στα οποία οι Κρητικοί, οι Κυκλαδίτες και οι Μυκηναίοι πρόσφεραν τα σχηματοποιημένα ειδώλια για να καθαγιάσουν την ύπαρξη τους, είχαν τη μαγεία πάνω τους που την προκαλούσε η αφαίρεση από την πραγματικότητα. Αυτό το στοιχείο της μαγείας ενσωματώνεται στις σύγχρονες μορφές της Μαρίας Βλαντή. Η καλλιτέχνης δεν μας καλεί να δούμε την ταυτότητα τους, σαν ελεύθερες αντιγραφές ή διανοητικές μεταγραφές των ειδωλίων της εποχής του χαλκού, αλλά να αναρωτηθούμε για τη δύναμη που διαπερνά την αφαιρετική σχηματοποίηση ώστε σε κάθε εποχή, να μεταφέρει συναισθήματα και να επεμβαίνει στην ψυχολογική ιδιοσυγκρασία του θεατή. Έτσι, η νέα ενότητα που παρουσιάζει στην gallery Μέδουσα της Μαρίας Δημητριάδη, περιλαμβάνει πήλινες αφαιρετικές μορφές, στις οποίες πρέπει να υπογραμμίσουμε τη στατική σχηματοποίηση τους περισσότερο από τη σημασία τους. Κοιτάζοντας σε κάθε μορφή χωριστά, έχουμε μία εύγλωττη απάντηση στο πώς θα μπορούσε ένας σημερινός καλλιτέχνης να δημιουργήσει νέες φόρμες που να περιέχουν την αναφορά της ιστορίας της τέχνης και να παραμένουν διαρκώς ανοιχτές σε πληροφορίες και προσωπική εμπειρία. Από αυτή τη σκοπιά, θα μπορούσα να ισχυριστώ πως είναι μία σκληρή απάντηση με ενδιαφέρουσα υποσυνείδητη φιλοσοφική άποψη και δομημένη αισθητική τοποθέτηση στην εφήμερη εικονογραφία του σύγχρονου κόσμου. Η ταχύτατη ροή των πραγμάτων ανακατεύει τις εικόνες των έργων τέχνης με τις εικόνες της διαφήμισης. Έτσι, τα μάτια μπορεί να εμπλουτίζουν σε εμπειρίες αλλά φτωχαίνει η ανθρώπινη συνείδηση σε ποιότητα αισθητικής και σε ποσότητα γνώσης, ώστε να καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι όλα είναι ενδιαφέροντα άλλα λιγότερο και άλλα περισσότερο. Σ' αυτό το ανακάτεμα, τα έργα χάνουν τμήμα από τη στέρεα και συμπαγή δομή τους και οι διαφημιστικές εικόνες, αποκτούν κάτι από τον χαρακτήρα των έργων τέχνης. To 1976 ο Τσέχος καλλιτέχνης Jiri Kolar γ. 1914) δημιούργησε τη δική του εκδοχή πάνω σε τρία Κυκλαδικά Κεφάλια, που εξέθεσε σε ενιαία βαθμιδωτή βάση. Το καθένα από αυτά ήταν ένα σχόλιο στα χαρακτηριστικά του σύγχρονου πολιτισμού. Στο μέτωπο του ενός κεφαλιού τοποθέτησε μία βούλα και μία μαύρη κηλίδα για στόμα, στο δεύτερο ζωγράφισε τον γαλαξία και στο τρίτο επικόλλησε ένα στρογγυλό χαρτόνι με μικροτσίπ. Το έργο ανήκει στη συλλογή Albright-Knox Art Gallery και είναι προσφορά του Ιδρύματος Evelyn Ramsey Cary. Κατά την αντίληψη μου, το έργο είναι μία διαφημιστική εκδοχή ενός σημαντικού πολιτιστικού προϊόντος, από το οποίο αντικαθίσταται η πνευματικότητα και η ιστορία από την ειρωνεία και την μεταφορά. Αναφέρομαι στο συγκεκριμένο παράδειγμα του Τσέχου καλλιτέχνη, για να υποστηρίξω την άποψη ότι από τη στιγμή που δεν υπάρχει μίμηση της πολιτιστικής μνήμης αλλά κατασκευή και διαμόρφωση νέων μορφοτύπων που να εμπεριέχουν διαχρονικά στοιχεία της πολιτισμικής μνήμης, τότε μπορούμε να θεωρήσουμε πρωτότυπη και ενδιαφέρουσα τη νέα αισθητική πρόταση της Μαρίας Βλαντή. Κάθε αυτονομημένη πήλινη τρισδιάστατη μορφή χωρίζεται σε τρία τμήματα. Ένα στενόμακρο, συμπαγή, κωνικό ή ωοειδή κορμό που πατά σε βάση ή στο έδαφος μία υπόνοια λαιμού που δηλώνεται με ένα μικρό κεραμικό όγκο ακανόνιστου σχήματος, και ένα τρίτο πεπλατυσμένο, κυλινδρικό ή ακανόνιστο κομμάτι για το κεφάλι. Πρόκειται για ανεπανάληπτες και μοναδικές μορφές σε φυσικό μέγεθος. Η μοναδικότητα τους επισφραγίζεται στα ισχυρά σχήματα με τα οποία η καλλιτέχνης αντικατέστησε τα χαρακτηριστικά του προσώπου. Ένα κάθετο βαθύ κόψιμο, επιτρέπει στο βλέμμα να εισχωρήσει στο σκοτεινό πεδίο και στη φαντασία να σχηματίσει την εντύπωση μίας θεότητας που εκφράζει το κενό. Το αντίθετο, ένας κύκλος που τον διαπερνά το βλέμμα, αφήνει ανοιχτή την υπόθεση μίας θεότητας της πληρότητας. Η πληρότητα και το κενό είναι οι δύο αρχές αρσενική και θηλυκή που εργάζονται πάντα μαζί στο σύμπαν, μας λένε οι μύστες της εσωτερικής φιλοσοφίας. Ένα ανεστραμμένο τρίγωνο που δείχνει προς τα κάτω, γεμισμένο με μικρές ανάγλυφες διακοπτόμενες διαγώνιες ευθείες αφήνει την υπόνοια της ηβικής χώρας και δίνει την αίσθηση μίας θεότητας του έρωτα. Οροθετημένα μικρά και μεγαλύτερα επιμήκη παραλληλόγραμμα γεμισμένα με ανάγλυφες διακοπτόμενες ευθείες, παραπέμπουν επίσης, στη γονιμότητα. Ένα ανάγλυφο αστρικό σύμβολο (ήλιος;) με μικρές και μεγαλύτερες ακτίνες που απλώνονται στην καμπυλωμένη πλατειά επιφάνεια του κεφαλιού, παραπέμπει σε μία συμβολική θεότητα του φωτός, της αλήθειας, της δύναμης, της ανώτατης εξουσίας. Στο έργο της Μαρίας Βλαντή, είναι φανερό πως λειτούργησε ο νόμος της εσωτερικής συγγένειας υποσυνείδητα, αφού πρέπει να δεχτούμε την άποψη της πως δεν είχε πρόθεση να μιμηθεί ή να στοχαστεί πάνω στην Κυκλαδική γλυπτική. Ο νόμος της εσωτερικής συγγένειας της επέτρεψε να δώσει ζωή κατασκευάζοντας, ψήνοντας και συναρμολογώντας ακανόνιστα κεραμικά σχήματα, αντίθετα από τον τρόπο των Κυκλαδιτών γλυπτών που αφαιρούσαν κομμάτια από το μάρμαρο. Αν σ' αυτούς, το τυχαίο σχήμα του ειδωλίου καθοριζόταν μέσω της εμπειρικής απόξεσης του μαρμάρου, στη Βλαντή το τυχαίο συνυπάρχει με την πορεία του πλασίματος του πηλού και το ψήσιμο του για να φτάσει στο ποθητό αποτέλεσμα. Μέσω της ασυμμετρίας επιτυγχάνει να μεταδώσει την εντύπωση της συνέχειας και της αμεσότητας. Μέσω του φυσικού μεγέθους οι μορφές της διαμορφώνουν μία νέα αίσθηση μεγαλοπρέπειας και εμφανίζονται τόσο περιεκτικές σε νέες ιδέες και νοήματα, ώστε να μας επιτρέπουν να μιλάμε για τη συνέχεια της πνευματικής αναζήτησης απομακρυσμένοι από την χαλαρότητα της ιδεολογίας της βιομηχανίας και της διαφήμισης. Ο Νικόλας Κάλας έγραψε πως η επικοινωνία μέσω της οξυδέρκειας και της ενόρασης σημαίνει να αναδεικνύει κανείς ό,τι είναι κρυμμένο. Χωρίς περιττά ποικίλματα, η Μαρία Βλαντή μας στέλνει τα μηνύματα της συμβολικά ώστε να επιτρέπει στον θεατή να συνδεθεί με τα σημεία και τα νέα σύμβολα της εποχής και του τόπου του.
Γιάννης Κολοκοτρώνης Επ. Καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης, Πολυτεχνείο Ξάνθης
