ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
2 Φεβρουαρίου 2000
Νίκος Ξυδάκης
Γη και ύδωρ
Η γη, το χώμα τα χθόνια έγκατα, οι δυνάμεις της γης επηρεάζουν άμεσα δύο Ελληνίδες καλλιτέχνιδες, αν και με διαφορετικούς τρόπους.
Φθορά. Η γνωστή από τα λάβαρά της Βούλα Μασούρα παρουσιάζει μια σειρά επίτοιχων έργων, που είναι πιο συντηρητικά σαν φόρμες από τα λάβαρα, αλλά κρατούν τα γαιώδη χρώματα και προχωρούν παραπέρα την έρευνά της ως προς το υλικό. Η Μασούρα παίρνει έναν καμβά, τον επεξεργάζεται ζωγραφική κι ύστερα τον θάβει μες στο χώμα. Τον αφήνει για βδομάδες και ύστερα τον ξεθάβει. Η θαμμένη, φθαρμένη ζωγραφιά ξαναδουλεύεται και ξαναθάβεται κ..ο..κ. Ο καλλιτέχνης σκηνοθετεί τη μάχη με τη γη, με τη φθορά, και ύστερα καταλήγει να παραδίνεται. Το έργο εντέλει είναι η ίδια η φθορά, το τυχαίο και ακόμη παραπέρα: το απομεινάρι, το ερείπιο, το σωζόμενο ράκος.
Στον τοίχο τώρα, βλέπουμε τελάρα με αφηρημένες συνθέσεις, με γαιώδη (φυσικά..) χρώματα, με υπόνοιες σχημάτων εδώ κι εκεί. Σαν ματιέρα και σαν χειρονομία θυμίζουν αχνά τα βασανισμένα τσουβάλια του Μπούρι ή τη χθόνια αφαίρεση του Τάπιες. Θυμίζουν προπάντων – ή μάλλον κινούνται στο ίδιο εννοιακό πεδίο – με τις αποτοιχίσεις της Ρένας Παπασπύρου και τις ανακαλύψεις ζωντανών μορφών στις επιφάνειες των υγρών τοίχων, σύμφωνα και με τις παλαιότατες υποδείξεις του Λεονάρντο ντα Βίντσι. Μια ζωγραφική που διαδραματίζεται εντέλει απολύτως εντός του υλικού της πεδίου, παρά τις όποιες ποιητικές συνδηλώσεις ή προσθέσεις. (Μέδουσα)
ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
22 Ιανουαρίου 2000
Αθηνά Καλογεροπούλου
Πίνακες μέσα από τη γη.
Το νέο πρόσωπο της Βούλας Μασούρα με την έκθεση “Φθορά – Μνήμες”
Είναι φοβερά κοινότοπο, να υπογραμμίσει κανείς πόση ανησυχία κρύβει μέσα το ο αληθινός καλλιτέχνης. Καθώς προσπαθεί διαρκώς να βρει νέο τρόπο έκφρασης, κάθε φορά που παρουσιάζει στο κοινό δουλειά του, δημιουργεί απορία στο θεατή, συχνά και θαυμασμό για τις επιτυχημένες λύσεις που παρουσιάζει.
Ο χρόνος που αδυσώπητα περνάει, κυρίως η φθορά που αφήνει πίσω του, μεταβάλλουν το έργο σε μια χοάνη αναμνήσεων, που χρόνια σωρεύονται στην ψυχή του καλλιτέχνη.
Η νέα εμφάνιση της Β. Μασούρα – η έκθεσή της άνοιξε την Πέμπτη το βράδυ στην γκαλερί «Μέδουσα», αποτελεί και μόνο με τον εύγλωττο τίτλο του «Φθορά – μνήμες» μια μεγάλη εικονογράφηση στη σειρά, από διάφορες μνήμες και αντίστοιχες προσπάθειες. Εκείνους που είναι εξοικειωμένος με τους παπύρους, και έχει σκύψει πάνω τους με πάθος για να ξεχωρίσει τα μηνύματα που φέρνουν, κρυμμένοι βαθιά μες στη γη, εύκολα ξεχωρίζει τη δημιουργό αιτία, για τη φιλοτέχνηση αυτών των έργων.
Όπως περιγράφεται στο σύντομο βιογραφικό της καλλιτέχνιδας, ακολουθήθηκε η πανάρχαια διαδικασία, που οι πάπυροι έζησαν θαμμένοι στη γη, για ένα διάστημα χρόνου. Εκεί μέσα στη γη ξεκίνησε και αναπτύχθηκε η «διαδικασία της φθοράς».
Θέλουμε να μιλήσουμε διαφωτιστικά για τους αναγνώστες που δεν γνωρίζουν την προσπάθεια, ότι η Β.Μ «θάβει τους καμβάδες, στους οποίους λογαριάζει να επέμβει, μες στη γη. Φροντίζει να υγραίνει συχνά το χώμα, ώσπου να «παλιώσει» το έργο. Ύστερα το βγάζει από τη γη, επεμβαίνει και πάλι στα δικά της υλικά κι ύστερα τοποθετεί το κομμάτι τον καμβά, ο οποίος στο μεταξύ έχει αλλάξει χρώμα και έχει χάσει την ακεραιότητά του – διάφορα σημεία που έχουν φθαρεί – όταν αισθανθεί πως ο καμβάς είναι έτοιμος, τον βγει στο φως και παρακολουθεί τις κηλίδες, τις ρωγμές και τις πτυχές που έχουν αυτόματα σχηματισθεί, κάποια σκισίματα, που συντελούν, ώστε να διαμορφώνονται παράξενα σχέδια και σχήματα.
Δημιουργεί την εντύπωση η ποικιλία των χρωμάτων που παρουσιάζονται: ροδί και γκρίζο, καφετί, μαύρα σε διάφορα σχήματα, τρύπες, όπως τις βλέπει κανείς στον αληθινό πάπυρο κι ένα σωρό άλλες λεπτομέρειες. Τελικά έχει ο θεατής μπροστά του ένα «παπυροειδούς» τύπου επίπεδο έργο, για τη δημιουργία του οποίου ακολουθήθηκε η διαδικασία που γίνεται με τον πραγματικό πάπυρο.
Η δουλειά αυτή έχει μεγάλο ενδιαφέρον, ώσπου να δει κανείς που οδηγεί, αλλά και μετά της αποκάλυψη της διαδικασίας που ακολουθήθηκε με τα μάτια της ψυχής βυθίζεται κανείς στο νόημα το βαθύτερο του έργου. Είναι πάμπολλα τα διδάγματα που παίρνει ο θεατής των έργων, σημασία έχει να επωφεληθεί από τη θέασή τους και να πάρει για τον εαυτό του ό,τι είναι ταιριαστό με την ιδιοσυγκρασία του.
ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ
3 Φεβρουαρίου 2000
Μαρία Μαραγκού
Εικόνες με μνήμη
Οι εκθέσεις των Βούλας Μασούρα, Κατερίας Μερτζάνη, Τάσου Βρεττού και Πάρι Χαβιάρα.
Η μνήμη ενός ολόκληρου αιώνα εμπεριέχει πολλά, επιτρέποντας στους σύγχρονους καλλιτέχνες χειρισμούς επιλογών. Ύλες, φόρμες, αναφορές σε λαμπρούς προγόνους για τα μετά, μετά ρεύματα.
Ο μεγάλος dady DADA, το’χουμε πει και ξαναπεί, μας χάρισε ελευθερίες που δεν βλάπτουν. Και πότε έβλαψε η ελευθερία;
Οι παραπάνω καλλιτέχνες έχουν μνήμη εικαστική αλλά και μνήμη προσωπική. Όσο για τη δική μας μνήμη, γεύεται και απολαμβάνει ό,τι προσφέρεται με τρόπο θετικό, μυρίζοντας παράλληλα τα αλλαντικά της Βαρβακείου.
Αρχίζω από τη Βούλα Μασούρα στην γκαλερί «Μέδουσα». Φθαρμένα υφάσματα, εύθραυστα, κόσμοι σχηματοποιημένοι μέσα από τις διαδρομές στη ρωγμή. Η εικαστική μνήμη αντλεί από τη δεκαετία του 1960, η συλλογική μνήμη, η οποία κινητοποιείται δια της μνήμης της ζωγράφου, φέρει στην επιφάνεια τη χαρτογράφηση αρχαίων κόσμων που επιθυμούν να αναδυθούν, διακινδυνεύοντας τη δική τους και τη δική μας πληγή.
Κάπως σαν την πορφύρα που θαμμένη χρόνια μπορεί να καταστραφεί στην αιφνίδια επαφή με το σύγχρονο κόσμο ή να τυφλώσει τον όποιον παθιασμένο συντηρητή που βιάζεται να κατέβει στη γη για την απόλαυση των ματιών του.
Τα έργα της Βούλας Μασούρα καταλήγουν διακριτικά, έχοντας προσπεράσει τα λάβαρα τα οποία με τη σειρά τους προσπέρασαν το πλέξιμο της χειροποίητης ύλης. Καινοτόμα; Όχι. Ποιητικά και ευαίσθητα, ναι. Υγρά ακόμη από την ταφή της πρώτης ύλης των υφασμάτων που φέρουν τις γραφές της μνήμης.
Βούλα Τσούνα – Καθηγήτρια Φιλοσοφίας University of California At Santa Barbara
Την δουλειά της Βούλας Μασούρα την είδα για πρώτη φορά στο ατελιέ της ολόγυρα υπήρχαν έργα της από προηγούμενες περιόδους. Θαρρώ πως μου είναι γνώριμος ο ρυθμός και τα μοτίβα που προβάλλουν καθώς η Β. Μ. διέρχεται διαδοχικές φάσεις δημιουργίας, κι αυτό που βρίσκω θαυμαστό και σπάνιο στη δουλειά της είναι το ότι, διαμέσου των πολλών και διαφόρων περιόδων της, διατηρεί πάντοτε την συνοχή και την ενότητά της στον χρόνο. Οι πηγές της έμπνευσής της αλλάζουν, όπως αλλάζει και η τεχνοτροπία της και τα υλικά που χρησιμοποιεί' ωστόσο διακρίνει κανείς πως οι μεταβολές αυτές ποτέ δεν είναι τυχαίες, πως, τουναντίον, αντιστοιχούν σε προσεκτικά σχεδιασμένα βήματα προς την εκπλήρωση των στόχων που οραματίζεται η καλλιτέχνης. Αυτή η ενότητα έμπνευσης και σκέψης εκτείνεται μέχρι και την πιο πρόσφατη σειρά των έργων της με τίτλο "Φθορά - Μνήμες". Υπάρχει όμως εδώ κάτι το εντυπωσιακά διαφορετικό από οποιαδήποτε προηγούμενη δημιουργία της Μασούρα, κι αυτό είναι η αίσθηση ότι τα συγκεκριμένα έργα τέχνης ανατρέχουν βαθιά πίσω στο παρελθόν, ότι είναι έργα καινούργια και συνάμα πολύ παλιά, κι η ομορφιά τους είναι εκείνη των αρχαίων ερειπίων. Κάποιων η επιφάνεια θυμίζει περγαμηνές κιτρινισμένες απ' τον χρόνο' άλλα μοιάζουν με φύλλα παπύρου που διατηρήθηκαν για πολύ, θαμμένα βαθιά μέσα στην άμμο' άλλα πάλι είναι πιο σκούρα, καφετιά, γκρίζα ή σχεδόν μαύρα, και φέρνουν στον νου αρχαίους παπύρους που απανθρακώθηκαν κατά την έκρηξη του Βεζούβιου πριν από σχεδόν δυο χιλιετίες. Η συσχέτιση αυτών των έργων με θαμμένα χειρόγραφα δεν είναι τυχαία: έχουν κι αυτά υποβληθεί σε μια διαδικασία παρεμφερή με τη φυσική φθορά των μνημείων του ανθρώπινου πολιτισμού. Η πραγματική δουλειά της Μασούρα ξεκινάει αφού ο καμβάς έχει πάψει να είναι καινούριος, λευκός και καθαρός: η επιφάνειά του έχει ήδη αλλοιωθεί με μπογιές, ακρυλικά, κερί και άλλα υλικά, ανάλογα με το θέμα του έργου, και τότε ο καμβάς θάβεται στη γη. Εκεί ξεκινάει η διαδικασία της φθοράς. Η ίδια η καλλιτέχνης τη θέλησε, την ξεκίνησε, κι ύστερα την παρακολουθεί με ζήλο για μερικές εβδομάδες. Υγραίνει το χώμα, ο καμβάς παλιώνει Τον ξεθάβει, επεμβαίνει ξανά στα διάφορα υλικά, έπειτα τον τοποθετεί πάλι μέσα στο χώμα. Και να, κάποια στιγμή, ο καμβάς είναι έτοιμος: κηλίδες, πτυχές και ρωγμές έχουν αλλοιώσει την επιφάνειά του, σε κάποια σημεία έχει σκιστεί, αλλού το ύφασμα έχει φύγει και σαν κοιτάξεις βλέπεις σχήματα παράξενα να ξεπροβάλλουν. Έχει πλέον μιαν ιστορία να μας πει, την ιστορία των αναμνήσεών του, το ίδιο όπως και τα παλιά γραπτά κείμενα που καψαλίστηκαν από την θερμότητα της άμμου ή απανθρακώθηκαν από την λάβα του ηφαιστείου. Αν οι αρχαίοι πάπυροι μας μεταφέρουν μνήμες, αυτό συμβαίνει επειδή επέζησαν. Αλλά το τίμημα για την επιβίωση είναι η ίδια τους η φθορά. Μας λείπουν ολόκληρα στρώματα από κυλίνδρους παπύρου, κατεστραμμένα από τον χρόνο ή από την προσπάθειά μας να τα ξετυλίξουμε. Για να φτάσουμε στον πυρήνα των παπύρων που κάηκαν από τον Βεζούβιο, ώστε κι αυτών το περιεχόμενο να προστεθεί στα ήδη σωρευμένα ανθρώπινα ενθυμήματα, τους τεμαχίσαμε και τους ξεφλουδίσαμε φύλλο-φύλλο, συχνά καταστρέφοντας ολόκληρα κομμάτια τους. Άλλα γίνονται στάχτη στα χέρια μας, ενώ άλλα, κομματιασμένα κι εύθραυστα, ανοίγονται μπρος στα περίεργα μάτια μας. Οι χαρακτήρες, σε κεφαλαιογράμματη ή σε καλλιγραφική γραφή, τακτικά γραμμένοι ο ένας δίπλα στον άλλο, σχηματίζουν γραμμές και στήλες κειμένου, όμως δεν είναι όλοι αναγνώσιμοι Κάποια γράμματα έχουν καταστραφεί, και στη θέση τους απομένουν μόνο σκούρα σημάδια από μελάνι ή από καπνιά. Άλλα απουσιάζουν ολότελα, και τα κενά που αφήνουν μόνον εικασίες μας επιτρέπουν. Ωσάν οι συγγραφείς τους, αιώνες τώρα νεκροί και συχνά ανώνυμοι, να μας ζητούν να τους σώσουμε απ' τη λήθη αποκαθιστώντας τα κείμενα που σκόρπισαν απ' τον χρόνο, τη φωτιά, το νερό και το χέρι του ανθρώπου. Κι αυτό είναι που ζητούν και τα έργα της Μασούρα από εμάς. Η φαντασία και η ευαισθησία μας καλούνται να ανασύρουν μνήμες κρυμμένες μέσα στις σχισμές και πίσω από τις σκιές του καμβά, να ξαναερμηνεύσουν τα σημεία, τα σχήματα και τα σύμβολα της γραφής που χαράχτηκαν στην επιφάνειά του. Στο φθαρμένο ύφασμα διακρίνουμε συμμετρικά τετράγωνα σχέδια, ακανόνιστα σχήματα που κάποιες φορές θυμίζουν προϊστορικά ζώα, μαύρα μπαλώματα με κουρελιασμένες απολήξεις, ρωγμές που δηλώνουν την πίεση κάτω από την επιφάνεια, κομμάτια σκούρα, καφετιά, που μοιάζουν με καμένη γη ή με καμένο ξύλο, σημάδια γραφής σε γλώσσες που δεν έχουν αποκρυπτογραφηθεί κι έπαψαν να ομιλούνται εδώ και αιώνες.
Εικόνες φθοράς, τα έργα αυτά ενεργοποιούν ένα είδος μνήμης που δεν περιορίζεται στο άτομο. Ίσως να πρόκειται για κάποια μνήμη αρχέγονη, μνήμη των κυττάρων, που μας ωθεί ν' ανοίξουμε ένα διαρκή διάλογο με τον εαυτό μας και το συλλογικό παρελθόν μας. Βούλα Τσούνα – Καθηγήτρια Φιλοσοφίας University of California At Santa Barbara Την δουλειά της Βούλας Μασούρα την είδα για πρώτη φορά στο ατελιέ της ολόγυρα υπήρχαν έργα της από προηγούμενες περιόδους. Θαρρώ πως μου είναι γνώριμος ο ρυθμός και τα μοτίβα που προβάλλουν καθώς η Β. Μ. διέρχεται διαδοχικές φάσεις δημιουργίας, κι αυτό που βρίσκω θαυμαστό και σπάνιο στη δουλειά της είναι το ότι, διαμέσου των πολλών και διαφόρων περιόδων της, διατηρεί πάντοτε την συνοχή και την ενότητά της στον χρόνο. Οι πηγές της έμπνευσής της αλλάζουν, όπως αλλάζει και η τεχνοτροπία της και τα υλικά που χρησιμοποιεί' ωστόσο διακρίνει κανείς πως οι μεταβολές αυτές ποτέ δεν είναι τυχαίες, πως, τουναντίον, αντιστοιχούν σε προσεκτικά σχεδιασμένα βήματα προς την εκπλήρωση των στόχων που οραματίζεται η καλλιτέχνης. Αυτή η ενότητα έμπνευσης και σκέψης εκτείνεται μέχρι και την πιο πρόσφατη σειρά των έργων της με τίτλο "Φθορά - Μνήμες". Υπάρχει όμως εδώ κάτι το εντυπωσιακά διαφορετικό από οποιαδήποτε προηγούμενη δημιουργία της Μασούρα, κι αυτό είναι η αίσθηση ότι τα συγκεκριμένα έργα τέχνης ανατρέχουν βαθιά πίσω στο παρελθόν, ότι είναι έργα καινούργια και συνάμα πολύ παλιά, κι η ομορφιά τους είναι εκείνη των αρχαίων ερειπίων. Κάποιων η επιφάνεια θυμίζει περγαμηνές κιτρινισμένες απ' τον χρόνο' άλλα μοιάζουν με φύλλα παπύρου που διατηρήθηκαν για πολύ, θαμμένα βαθιά μέσα στην άμμο' άλλα πάλι είναι πιο σκούρα, καφετιά, γκρίζα ή σχεδόν μαύρα, και φέρνουν στον νου αρχαίους παπύρους που απανθρακώθηκαν κατά την έκρηξη του Βεζούβιου πριν από σχεδόν δυο χιλιετίες. Η συσχέτιση αυτών των έργων με θαμμένα χειρόγραφα δεν είναι τυχαία: έχουν κι αυτά υποβληθεί σε μια διαδικασία παρεμφερή με τη φυσική φθορά των μνημείων του ανθρώπινου πολιτισμού. Η πραγματική δουλειά της Μασούρα ξεκινάει αφού ο καμβάς έχει πάψει να είναι καινούριος, λευκός και καθαρός: η επιφάνειά του έχει ήδη αλλοιωθεί με μπογιές, ακρυλικά, κερί και άλλα υλικά, ανάλογα με το θέμα του έργου, και τότε ο καμβάς θάβεται στη γη. Εκεί ξεκινάει η διαδικασία της φθοράς. Η ίδια η καλλιτέχνης τη θέλησε, την ξεκίνησε, κι ύστερα την παρακολουθεί με ζήλο για μερικές εβδομάδες. Υγραίνει το χώμα, ο καμβάς παλιώνει Τον ξεθάβει, επεμβαίνει ξανά στα διάφορα υλικά, έπειτα τον τοποθετεί πάλι μέσα στο χώμα. Και να, κάποια στιγμή, ο καμβάς είναι έτοιμος: κηλίδες, πτυχές και ρωγμές έχουν αλλοιώσει την επιφάνειά του, σε κάποια σημεία έχει σκιστεί, αλλού το ύφασμα έχει φύγει και σαν κοιτάξεις βλέπεις σχήματα παράξενα να ξεπροβάλλουν. Έχει πλέον μιαν ιστορία να μας πει, την ιστορία των αναμνήσεών του, το ίδιο όπως και τα παλιά γραπτά κείμενα που καψαλίστηκαν από την θερμότητα της άμμου ή απανθρακώθηκαν από την λάβα του ηφαιστείου. Αν οι αρχαίοι πάπυροι μας μεταφέρουν μνήμες, αυτό συμβαίνει επειδή επέζησαν. Αλλά το τίμημα για την επιβίωση είναι η ίδια τους η φθορά. Μας λείπουν ολόκληρα στρώματα από κυλίνδρους παπύρου, κατεστραμμένα από τον χρόνο ή από την προσπάθειά μας να τα ξετυλίξουμε. Για να φτάσουμε στον πυρήνα των παπύρων που κάηκαν από τον Βεζούβιο, ώστε κι αυτών το περιεχόμενο να προστεθεί στα ήδη σωρευμένα ανθρώπινα ενθυμήματα, τους τεμαχίσαμε και τους ξεφλουδίσαμε φύλλο-φύλλο, συχνά καταστρέφοντας ολόκληρα κομμάτια τους. Άλλα γίνονται στάχτη στα χέρια μας, ενώ άλλα, κομματιασμένα κι εύθραυστα, ανοίγονται μπρος στα περίεργα μάτια μας. Οι χαρακτήρες, σε κεφαλαιογράμματη ή σε καλλιγραφική γραφή, τακτικά γραμμένοι ο ένας δίπλα στον άλλο, σχηματίζουν γραμμές και στήλες κειμένου, όμως δεν είναι όλοι αναγνώσιμοι Κάποια γράμματα έχουν καταστραφεί, και στη θέση τους απομένουν μόνο σκούρα σημάδια από μελάνι ή από καπνιά. Άλλα απουσιάζουν ολότελα, και τα κενά που αφήνουν μόνον εικασίες μας επιτρέπουν. Ωσάν οι συγγραφείς τους, αιώνες τώρα νεκροί και συχνά ανώνυμοι, να μας ζητούν να τους σώσουμε απ' τη λήθη αποκαθιστώντας τα κείμενα που σκόρπισαν απ' τον χρόνο, τη φωτιά, το νερό και το χέρι του ανθρώπου. Κι αυτό είναι που ζητούν και τα έργα της Μασούρα από εμάς. Η φαντασία και η ευαισθησία μας καλούνται να ανασύρουν μνήμες κρυμμένες μέσα στις σχισμές και πίσω από τις σκιές του καμβά, να ξαναερμηνεύσουν τα σημεία, τα σχήματα και τα σύμβολα της γραφής που χαράχτηκαν στην επιφάνειά του. Στο φθαρμένο ύφασμα διακρίνουμε συμμετρικά τετράγωνα σχέδια, ακανόνιστα σχήματα που κάποιες φορές θυμίζουν προϊστορικά ζώα, μαύρα μπαλώματα με κουρελιασμένες απολήξεις, ρωγμές που δηλώνουν την πίεση κάτω από την επιφάνεια, κομμάτια σκούρα, καφετιά, που μοιάζουν με καμένη γη ή με καμένο ξύλο, σημάδια γραφής σε γλώσσες που δεν έχουν αποκρυπτογραφηθεί κι έπαψαν να ομιλούνται εδώ και αιώνες. Εικόνες φθοράς, τα έργα αυτά ενεργοποιούν ένα είδος μνήμης που δεν περιορίζεται στο άτομο. Ίσως να πρόκειται για κάποια μνήμη αρχέγονη, μνήμη των κυττάρων, που μας ωθεί ν' ανοίξουμε ένα διαρκή διάλογο με τον εαυτό μας και το συλλογικό παρελθόν μας.
