ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ – Δευτέρα 30 Απριλίου 2007
Μαρία Μαραγκού
Ο ήχος του σώματος
Από τους παππούδες Fluxus στη δεκαετία 1990, όπου το σώμα γίνεται ξανά και ξανά έργο ζωντανό και πάσχον, είτε με τη Rebecca Horn να ισορροπεί στο σκοινί των επικίνδυνων καταστάσεων όπου θέτει τον εαυτό της, στην αναφορά της στον Buster Keaton, είτε με τον Brian Catling, γνωστό έως τότε ως γλύπτη και ποιητή που ερευνά τις περιοχές της τέχνης προσεγγίζοντας την τυφλότητα, σε ένα είδος Οιδίποδα που ψαύνει και υπηρετεί τα αντικείμενα. Σώματα ηθοποιών, χορευτών, εικαστικών γίνονται ηχεία τρομακτικών ήχων που κινούνται, εκφράζονται, γράφουν, αναφέρονται, τυπικά και τελετουργίες αρχέγονων μύθων ή προσωπικοτήτων από το Notting Hill σε μια παρέλαση καρναβαλιστών.
Πάει καιρός που η τέχνη μας έμαθε ότι το μεγάλο ζήτημά της δεν έχει να κάνει με το μέσον αλλά με την αλήθεια της έκφρασης. Πόσα δυνάμει περφόρμανς κατοικούν στα ζωγραφικά έργα και τι συμβαίνει με έργα δηλωμένα ως περφόρμανς που κινούνται μιμούμενα εξωτερικά φαινόμενα;
Κάποιες σκέψεις-νύξεις με αφορμή την εξαιρετική έκθεση του νέου καλλιτέχνη Μπάμπη Βενετόπουλου στην γκαλερί «Μέδουσα». Έχουμε παρακολουθήσει τη δουλειά του, σε χώρους στη Θεσσαλονίκη και πρόσφατα στο «Κόδρα» με το βίντεο με θέμα τον μεταλλαγμένο στρατιώτη που αυτοκτονεί (το βλέπουμε και στην έκθεση της Αθήνας).
Εμείς, θα μιλήσουμε για τα τρία έργα, τις τρεις προβολές που αφορούν το ζήτημα του δεσμού που δεσμεύει έως φυλακίζει έως βασανίζει και που έχει να κάνει με την παντός είδους εξουσία, πολιτική και οικογενειακή, και τα δεσμά της.
Κυριαρχεί ένας ασφυκτικός εναγκαλισμός δύο μορφών, τυλιγμένων σε συρματόπλεγμα και αγκυστρωμένων στη στάση του καθενός, εμφανώς εμβρυακή, στάση που διαθέτει ελάχιστη κίνηση που κορυφώνει στα δύο πλεγμένα μεταξύ τους χέρια. Είναι ο στρατηγός και ο στρατιώτης που κινούνται σε δύο ακόμη ανεξάρτητες βιντεοπροβολές, ο πρώτος με τα παράσημα και ο δεύτερος με το στόμα ραμμένο. Πρόκειται για ένα έργο, δυνάμει περφόρμανς, που παράγει η συμμετοχή δύο ανθρώπων, τα παράσημα και τα σύμβολά τους, η τεχνολογία και, βέβαια, η ευαίσθητη και ευρηματική πνοή του ίδιου του καλλιτέχνη, ο οποίος δημιουργεί ένα από τα ισχυρά έργα του χρόνου και του τόπου μας.
Θα μπορούσαμε αυτό το έργο να το εκλάβουμε ως σύμβολο της μεγάλης πορείας του φασισμού στην Ευρώπη, στα Βαλκάνια, στη Μέση Ανατολή ένα έργο δυνατά πολιτικό και οδυνηρό, όπου οι ρόλοι εναλλάσσονται και το δράμα είναι κοινό, δεδομένου ότι η κίνηση είναι αργή και επαναλαμβανόμενη με αποτέλεσμα να μην έχει αρχή και τέλος. Ο θεατής παρακολουθεί τα μάτια που ανοιγοκλείνουν, το σκίρτημα των δύο χεριών, τον τρόπο που το ένα έργο παρακολουθεί το άλλο. Ο Βενετόπουλος δημιουργεί μια σύγχρονη τοιχογραφία για τον άνθρωπο.
ΕΘΝΟΣΑΟΥΤ της Κυριακής
13-19 Μαίου 2007
Παρουσίαση
Κατερίνα Ζαχαροπούλου
Βίντεο της εξουσίας
Οι «Δεσμώτες» του Μπάμπη Βενετόπουλου εμφανίζουν τις σχέσεις πατέρα-γιού, στρατιωτικού – στρατιώτη, μέσα από μεταλλάξεις, μεταμορφώσεις, αντιπαραθέσεις και αποδεσμεύσεις.
Ο Μπάμπης Βενετόπουλος (γ.1973) ανήκει στη γενιά Ελλήνων καλλιτεχνών των οποίων το έργο διαμορφώνεται μέσα στις νέες κοινωνικές συνθήκες, τοπικές και διεθνείς.
Η γλώσσα που χρησιμοποιεί στο έργο του, μέρος του οποίου βλέπουμε αυτές τις μέρες στην αίθουσα τέχνης «Μέδουσα», είναι στενά συνδεδεμένη με τις ρίζες της βίντεο τέχνης, του περφόρμανς αλλά και των κατακτήσεων του ψηφιακού κόσμου.
Αν όμως κάτι το καθιστά έναν ενδιαφέροντα δημιουργό, είναι το ότι εν πολλοίς εκφραστική περιοχή, να την κάνει προσωπική καθιστώντας τον θεατή συμμέτοχο στην εμπειρία.
Εξαρτήσεις
Στην ενότητα που τώρα παρουσιάζει υπό τον τίτλο «Δεσμώτες», τρία βίντεο εμφανίζουν τις σχέσεις εξουσίας πατέρα – γιου, στρατιωτικού – στρατιώτη, εξουσιαστή – εξουσιαζόμενου, μέσα από μεταμορφώσεις, μεταλλάξεις, συμπεριφορών και αντιπαραθέσεις εναγκαλισμών και αποδεσμεύσεων.
Οι ψυχολογικές εξαρτήσεις φωλιάζουν σε στάσεις του σώματος, σε εκφράσεις του προσώπου με βαθιές τραυματικές μεταμορφώσεις, ενώ ο πατέρας στρατιωτικός, με τη στολή και τα παράσημα εξουσιάζει τον γιο με τον εξοπλισμό του στρατιώτη. Μέσα λοιπόν από μια προσωπική και ιδιαιτέρως γνώριμη κατάσταση σε «οικογενειακό περιβάλλον», ο Βενετόπουλος περνάει με το έργο του τα όρια του βιώματος και καθιστά το ζήτημα πολιτικό, κοινωνικό, καθολικό, όπως στην πραγματικότητα είναι.
Πατέρας και γιος σε ένα από τα βίντεο, εμφανίζονται σαν δύο ανεξάρτητες φιγούρες σε επαναλαμβανόμενη προβολή 6 λεπτών, χωρίς αρχή και τέλος, στηρίζοντας την ύπαρξή τους σε απειροελάχιστες κινήσεις των προσώπων, της αναπνοής, των ματιών. Η χρήση του υπολογιστή είναι εμφανής, αν και ο καλλιτέχνης με οικονομία χρησιμοποιεί τα τεχνολογικά του εργαλεία. Ωστόσο αυτή η ασφυκτική και επιδιωκόμενη κατάσταση εγκλεισμού που καταγράφεται μέσω της κάμερας δεν θα μπορούσε παρά να αποδοθεί με τον τρόπο που ο Βενετόπουλος εκφράζεται, έχοντας βέβαια πίσω του μια τεράστια σχολή βίντεο καλλιτεχνών που έβαλαν τα θεμέλια συνέχειας του έργου τους από νεότερους δημιουργούς. Έναν εξ αυτών λοιπόν βλέπουμε στην «Μέδουσα».
Στο κείμενο της Λίνας Τσίκουτα, διαβάζουμε ότι το έργο είναι βιωματικό, αφορά δηλαδή, την ταύτιση της τέχνης με την προσωπική ζωή – τη σχέση δηλαδή του καλλιτέχνη με τον πατέρα – στρατηγό και το δικό του ρόλο ως στρατιώτη.
Το σύμβολο του δεσμώτη-πατέρα διαθέτει ένταση, εξοπλισμό και εισάγει άμεσα το αρχετυπικό πρότυπο, τις ψυχώσεις και τις βίαιες συμπεριφορές. Το σύμβολο του δεσμώτη – γιου, με εξοπλισμό στρατιώτη και φιμωμένο στόμα, βασανισμένο από μια εκπαίδευση που ο θεατής τη νιώθει στην αφήγησή της, μέσα από τις λεπτομέρειες της στάσης και της αποδοχής, έως και τους χιουμοριστικούς υπαινιγμούς που γίνονται σε αυτό το καρέ-καρέ της εικόνας, διαθέτει υπομονή και καρτερικότητα.
Στην περίπτωση του Μπάμπη Βενετόπουλου έχουμε ένα ακραίο, σε έκφραση και ποιότητα, έργο, το οποίο μπορεί να διαβαστεί ως πολιτικό και ως ψυχαναλυτικό. Παράλληλα, είναι ένα είδος τριλογίας, σε ένα θέατρο σύγχρονο και τραγικό, ένα πεδίο μάχης στο κλειστό στενό χώρο του εναγκαλισμού, μια υπαρξιακή κατάθεση υψηλών προδιαγραφών.
Το έργο είναι ισχυρό και δεν έχει χρόνο. Η ύπαρξη της τεχνολογίας είναι που το τοποθετεί, παρ’ όλο που η τεχνολογία δεν το ορίζει.
Τα συστατικά της τέχνης βρίσκονται στην ουσία και καθόλου στο πως έχει παραχθεί το έργο, κάτω από ποιες συνταγές της τεχνολογίας. Η σύνθεση της εικόνας δημιουργεί μια φιξιόν πολλαπλών λήψεων, που όλες σκοπό έχουν η περφόρμανς των δύο προσώπων η εικόνα τους δηλαδή και ο θεατής της, να μπορούν να κοιταχτούν κατάματα.
Στην απουσία ορίων ανάμεσα στις τέχνες, το αιτιολογημένο έργο του καλλιτέχνη είναι, εκτός των άλλων, μια σύγχρονη ανάγνωση της ελληνικής τραγωδίας, ένα έργο με αναφορά υπόγεια.
Τι μπορεί να είναι ένας ασφυκτικός εναγκαλισμός δύο γυμνών μορφών, που συμβολικά απεικονίζεται με μια απάνθρωπα σκληρή, καταπιεστική, επιβεβλημένη, συνένωση με αιχμηρά αγκυλωτά συρματοπλέγματα: Συνθήκες του νου και της ψυχής. Κορυφώσεις στιγμών μέσα από την ανάδειξη της συνείδησης των βιωμάτων του καλλιτέχνη.
Είναι πρακτικά η ταύτιση μιας σημαντικής πτυχής της προσωπικής, υπαρξιακής «πραγματικότητας» του Μπάμπη Βενετόπουλου με την καλλιτεχνική «πραγματικότητά» του. Τα έργα του Μπάμπη Βενετόπουλου, είτε πρόκειται για έργα διαδραστικά, βίντεο, εγκαταστάσεις ή κατασκευές, στο σύνολό τους, διερευνούν ζητήματα ακραίων, οριακών υπαρξιακών καταστάσεων. Στις δημιουργίες του μέχρι σήμερα έχει επεξεργαστεί με οξυδέρκεια και πλαστικότητα έννοιες, όπως αυτές του εγκλεισμού, της μεταμόρφωσης, της τραγικότητας της ύπαρξης, της συρρίκνωσης των φυσικών και πνευματικών ορίων, του ψυχολογικού καταναγκασμού του σύγχρονου ανθρώπου. Με εύληπτο και υπαινικτικό τρόπο, μέσα από τα έργα του, ασκεί κριτική στους μηχανισμούς άσκησης εξουσίας, στους μηχανισμούς επιβολής ψυχολογικής βίας, ψυχικών εκβιασμών και καθορισμού συμπεριφορών, είτε αυτοί προέρχονται από την κοινωνία, την οικογένεια, τη θρησκεία ή την πολιτική.
Συνήθως στα έργα του παρουσιάζονται οι ιδεολογικές και δογματικές επιλογές των μορφών με έντονη προσωπική εμπλοκή του καλλιτέχνη. Επίσης, παρ’ όλο το δεδομένο κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο που περιβάλλει τα έργα του, τελικά αναδεικνύεται ως κυρίαρχο τόσο το φιλοσοφικό υπόστρωμα, όσο και το αισθητικό αποτέλεσμα. Στους «Δεσμώτες», σε τρία βίντεο, ο καλλιτέχνης παρουσιάζει τη σχέση εξουσίας πατέρα-γιου, στρατιωτικού-στρατιώτη, εξουσιαστή-εξουσιαζόμενου, παρουσιάζει ακόμη τη μεταμόρφωση, τη μετάλλαξη συμπεριφορών, καταλήγοντας στο τρίτο βίντεο, σε ένα δύσκολο, τραγικό, επιβεβλημένο εναγκαλισμό των δύο οντοτήτων, στην τραγική ασφυκτική, περιπλεγμένη συνύπαρξη και την μάταιη προσπάθεια αποδέσμευσής τους. ‘Εντονοι συμβολισμοί και μια προσωπική ενδοσκόπηση, μια απογύμνωση της ψυχικής του ικμάδας. Θέμα του οι ψυχωτικές εξαρτήσεις, τα μαζοχιστικά κατάλοιπα, οι βιωματικοί δεσμοί και γεγονότα, τα ψυχικά αδιέξοδα, οι εντάσεις, οι αποκλεισμοί και οι περιχαρακώσεις στις σύγχρονες κοινωνικές δομές. Ωστόσο, η διείσδυση μέσα στη συνείδηση ανασύρει αρχετυπικές καταστάσεις, διαχρονικά ζητήματα της ανθρώπινης ύπαρξης, τραυματικές όψεις της ύπαρξης.
Ο πατέρας σε όλο το «μεγαλείο» του στρατιωτικού. Με την στολή, τον εξοπλισμό, το σπαθί, τα ραμμένα κατάσαρκα παράσημα, τις ουλές και τα τεράστια ράμματα. Τρομακτικός, με γκριμάτσες, με στόμα ανοικτό και δόντια προτεταμένα. Ο στρατιωτικός, η εξουσία που διατάζει. Ο πατέρας, «μια εικόνα μυαλού με κατακερματισμένα κομμάτια σώματος», κατά τον καλλιτέχνη. Ο γιος, με τον εξοπλισμό του στρατιώτη, το κράνος, τη στολή, το όπλο και το κυριολεκτικά ραμμένο στόμα. Ο στρατιώτης, φιμωμένος, βασανισμένος, στην εκπαίδευση προς καθομοίωση, με σώμα σχετικά άρτιο. Στα έργα, το στοιχείο της μαζοχιστικής, καρτερικής αποδοχής βασανιστικών καταστάσεων παρουσιάζεται με έντονες εικόνες, υπόγεια φαινόμενα, μαρτυρικές φιγούρες. Εικόνες που άπτονται της εσωτερικής πραγματικότητας του καλλιτέχνη, δοσμένες με σχεδόν εξπρεσιονιστική πλαστικότητα. Η σκληρότητα και η σοκαριστική αγριότητα των καταστάσεων εκπορεύεται από μια εσωτερική ανάγκη απεικόνισης των συστατικών στοιχείων της βιωματικής διάστασης τους καλλιτέχνη, μιας απεικόνισης της προσωπικής αλήθειας του.
Στο φαινόμενο των «Δεσμωτών» τελικά αποκαλύπτεται η προσωπική αλήθεια των δύο προσώπων και η μεταξύ τους σχέση εξάρτησης. Η λειτουργία και η απόδοση ερμηνείας των εννοιών στα βίντεο εκπορεύονται από την παρατήρηση των ιδιαιτεροτήτων των μορφών. Ο Βενετόπουλος στηρίζεται σε αναγωγές, ανάγει στα επιλεγμένα από τον ίδιο νοήματα της ζωής. Η μετάλλαξη, η αγωνία, η εξάρτηση, η φυλάκιση σε διανοητικές και συναισθηματικές συνθήκες, οι στάσεις ζωής, η ουσία της ύπαρξης είναι στοιχεία που διαπερνούν τα τρία βίντεο του καλλιτέχνη και συντελούν στη δημιουργία του μνημειακού. Ένα ζήτημα δυϊσμού χαρακτηρίζει τη δημιουργία του. Μια ευρεσιτεχνική διαδικασία παραγωγής των έργων, με άψογη τεχνική απόδοση και αρτιότητα και ταυτόχρονα μια διανοητική διαδικασία, στην υπηρεσία ενός εντυπωσιακού αισθητικού αποτελέσματος αποτελούν τα κύρια συστατικά αυτού του δυϊσμού.
Το βίντεο, ο νέος καλλιτέχνης, δεν το χρησιμοποιεί ως απλό μέσο καταγραφής και αναπαράστασης, αλλά ως εργαλείο ανασύνθεσης της εικόνας. Μιας εικόνας που προέρχεται από το συνδυασμό πραγματικών λήψεων, δημιουργίας τρισδιάστατων φυσιογνωμικών μοντέλων, πολλαπλών διαφορετικών λήψεων και απόδοσης τρισδιάστατου εικονικού χώρου στον υπολογιστή. Το μέσον του, αν και λαμπρός χειριστής περίπλοκων τεχνικών, δεν το χρησιμοποιεί με ευφάνταστο τρόπο. Η χρήση του βίντεο γίνεται με φειδώ, με λιτότητα. Οι δύο ανεξάρτητες φιγούρες, ο πατέρας και ο γιος σε επαναλαμβανόμενη προβολή 6 λεπτών, χωρίς αρχή και τέλος, στηρίζουν την ύπαρξή τους σε απειροελάχιστες κινήσεις, σε ανεπαίσθητες κινήσεις των προσώπων, της αναπνοής, των ματιών. Τεχνικά στηρίζονται σε τρεις διαφορετικές γωνίες, προσεγγίζοντας, με εξελιγμένο τρόπο, τις αρχές του κυβισμού, σι μια καθολική παρατήρηση εικονικού χώρου και μορφών. Στην πραγματικότητα πρόκειται λοιπόν για καθαρά τεχνική επιλογή του καλλιτέχνη, ενός είδους non finito, προς επίρρωση του ιδεολογικού και φιλοσοφικού πλαισίου των έργων. Οι δύο ανεξάρτητες φιγούρες παρουσιάζονται αντικριστά κοιτώντας η μία την άλλη, ενώ το σύμπλεγμα των μορφών σε ξεχωριστό τοίχο.
Η εκφραστικότητα, κυρίαρχο στοιχείο με ακραίες αποδόσεις, φθάνει στο αποκορύφωμα απόδοσης του πόνου, της οδύνης, της τραγικότητας, του μοιραίου, του αναπόφευκτου, αλλά και της εννοιολογικής ανάπτυξης της τριλογίας των «Δεσμωτών», στο τρίτο βίντεο του ασφυκτικού και επώδυνου εναγκαλισμού, της συνένωσης των δύο οντοτήτων. Και στα τρία βίντεο, με την έλλειψη κινήσεων, τα μάτια αποτελούν την συμπύκνωση της έκφρασης και αποβλέπουν στην επικοινωνία με το θεατή. Η μελέτη του χώρου επαληθεύεται από τη μελέτη του χρόνου στην απόδοση της προσωπικής αλήθειας των δύο μορφών μέσα από την επικοινωνία και την αλληλεπίδραση. Τόσο σε επίπεδο μορφής, και περιεχομένου, όσο και σε επίπεδο τεχνικής και αισθητικής ολοκλήρωσης, τα έργα του φθάνουν, μέσα από τη συνέχεια των εκφραστικών του επιτευγμάτων, σε σημεία πραγματικής πρωτοτυπίας και πρωτοποριακής διατύπωσης. Μιας διατύπωσης συμπυκνωμένης σε μια υπαρξιακή και αισθητική πρόταση της τραγικότητας, της οδύνης, της αγωνίας, μέσα από την απόδοση των Φυλακισμένων, στις εξαρτήσεις των βιωμάτων τους, υπάρξεων. Με τις τρεις καινούργιες του δημιουργίες, του «Δεσμώτες», ο Μπάμπης Βενετόπουλος, παρά το νεαρό της ηλικίας του, αγγίζει τα όρια του καθολικού, του απόλυτου καλλιτέχνη.
Δρ. Λίνα Τσίκουτα – Δειμέζη Ιστορικός Τέχνης
